Housing First

Steeds meer gemeenten zetten in op Housing First. Zulke nieuwe vormen van wonen met begeleiding worden gestimuleerd door Een (t)huis, een toekomst, een brede aanpak dak- en thuisloosheid. Hoe pak je dit precies aan? En voor welke doelgroepen is het concept geschikt? We gaan te rade bij Den Haag, dat er al tien jaar mee werkt voor een grote groep langdurig dak- en thuisloze mensen met meervoudige problemen. En bij Heerenveen, onderdeel van centrumgemeente Leeuwarden, waar ze experimenteren met Housing First voor gezinnen.

Als niks meer werkt

Housing First is een Amerikaans model voor groepen mensen bij wie al het eerdere hulpaanbod niet werkte. De filosofie waaide in 2006 over naar Nederland, waar Amsterdam ermee begon. “Inmiddels werken al bijna negentig gemeenten met Housing First. Dat is natuurlijk prachtig, maar we moeten ervoor waken dat het begeleidingsmodel niet verwatert”, zegt Melanie Schmit, projectleider en voorzitter Housing First Nederland & programmamanager zorg bij LIMOR. “Want Housing First is zoveel meer dan alleen een huis. Deelnemers krijgen intensieve begeleiding en die duurt zo lang als nodig is. Het is altijd maatwerk. De hulp is laagdrempelig omdat er geen voorwaarden worden gesteld. De deelnemer bepaalt het tempo en maakt de keuzes; de begeleider volgt. Dat is een heel andere aanvliegroute dan we met z’n allen gewend zijn en vergt een andere houding van de begeleider. Die komt niet aanzetten met plannen, formulieren en resultaten. Eerst gaan ze elkaar leren kennen en tijd met elkaar doorbrengen. Samen de woning inrichten, praten over het wonen, contact met de buren leggen.”

Weer zin in het leven

Bram van Hanegem, trajectbegeleider met ervaringsdeskundigheid Housing First in Den Haag, knikt instemmend: “Ieder mens heeft de wens om, naar eigen kunnen, een normaal leven op te bouwen, met een huis, een dagbesteding en een kennissenkring. Onze cliënten hebben heel lang op straat geleefd, met veel regels en instanties te maken gehad, die veel van ze verlangden. En nu krijgen ze een huis en een begeleider die echt naast ze staat en niet van alles van ze vraagt. Het is zo’n andere benadering dan ze gewend waren. Het maakt dat ze zich veilig en vertrouwd gaan voelen. Vanuit die ontspanning komen veranderingen voort. Je ziet ze weer zin in het leven krijgen.”

Onvoorwaardelijke steun

Melanie: “We werken veel met mensen die moeilijk gedrag vertonen, ook tegen ons. In de reguliere hulpverlening krijgen ze dan een waarschuwing. Doen ze het daarna nog een keer, dan liggen ze eruit. Wij gaan ervan uit dat elk gedrag een goede reden heeft. Lukt het nu niet? Morgen bellen we gewoon weer aan. Dat is de onvoorwaardelijke steun van Housing First. We blijven het proberen, we blijven kansen geven.”

Siska de Vries, trajectregisseur Housing First Friesland, vult aan: “Het verschil met de reguliere werkwijze is dat wij niet oordelen, maar nieuwsgierig zijn. Onze cliënten mogen zijn wie ze zijn – en dan groeit het vertrouwen, komt er openheid en kun je praten over problemen en hulp.” Dat proces zag Siska zich voltrekken bij het gezin dat ze begeleidt.

“Housing First heeft het meisje een trauma bespaard”

Een gezin in Heerenveen – vader, moeder en een dochter van negen jaar – is al jaren thuisloos, heeft schulden en bivakkeert bij oma in de kleine 55-pluswoning. Als er niks gebeurt, komen zowel oma als het gezin op straat te staan. De kinderbescherming haalt het meisje dan bij haar ouders weg, want zo zijn de regels.

Melanie schetst dat het gezin een problematische relatie met de hulpverlening had. “Daar is Housing First tussen gaan staan. Wie zijn deze mensen eigenlijk, wat willen ze, kunnen we weer vertrouwen in ze krijgen – en zij in ons? Eindelijk konden ze hun kant van het verhaal doen zonder beoordeeld en veroordeeld te worden.”

Siska: “Ze zijn altijd opgejaagd geweest door instanties, de vader al van jongs af aan. Het gezin moest van alles en had het gevoel dat ze nooit aan de verwachtingen konden voldoen. Ze werden veroordeeld op hun gedrag, maar er werd nooit gekeken waar dat nu eigenlijk vandaan kwam. Omdat ze niet aan de voorwaarden van de kinderbescherming konden voldoen, zeker zonder huis, waren ze doodsbang om hun kind kwijt te raken, en daarom hielden ze iedereen buiten de deur.”

Het Housing First-team had vooraf wel twijfels, omdat ze normaal niet met gezinnen werken. Van collega’s in het buitenland wist Siska dat zij goede resultaten hadden. “We zagen Housing First als enige kans voor het kind om bij haar ouders te kunnen blijven.” De gemeente Heerenveen regelde snel de Wmo-beschikking; de woningcorporatie had binnen een maand een huis. “We hebben het opvoedkundige stuk bij de hulp betrokken en zorgden voor korte lijntjes met school, de kinderbescherming en het Veiligheidshuis.”

Siska vervolgt: “We zijn nu één jaar verder. Ik zie heel andere mensen: een warm gezin met plannen voor de toekomst. Ze hebben weer vertrouwen, gaan gesprekken aan, hebben therapie gehad. Ze zijn open, ook naar de samenleving. Het gezin leeft nu nog van een uitkering, maar de vader wil een opleiding voor maatschappelijk werk gaan doen. Hij kreeg zelfs al een baan aangeboden van de organisatie waar het gezin therapie volgde – heel eervol voor hem. Housing First heeft het meisje, en de ouders, het trauma van uithuisplaatsing bespaard.”

In Den Haag verruilden 150 mensen de straat voor een huis

Verspreid over de stad Den Haag zijn 150 woningen te vinden waar mensen wonen die langdurig dak- of thuisloos zijn geweest. Mensen die kampten met psychische problemen en verslaving. Mensen die jarenlang zorg weigerden. Mensen die meerdere hulpverleningstrajecten doorliepen, maar zonder succes. Kortom: mensen die moeilijk van de straat te halen waren. En toch hebben ze nu een eigen huis, waar ze zonder voorwaarden mogen wonen. Ze hoeven niet verplicht af te kicken of naar therapie. Er geldt slechts één afspraak: begeleiding accepteren.

“Iedereen heeft behoefte aan contact en allemaal willen we worden gezien voor wie we zijn. Niemand wil worden gezien als de verslaving die hij heeft. Of als degene die altijd problemen veroorzaakt. Of als een dakloze”, zegt Bram. Hij spreekt uit zijn eigen ervaring met dakloosheid en verslaving, die hij overwonnen heeft. Na een aantal jaren in de techniek werkt hij sinds twee jaar bij Housing First in Den Haag.

Hoe zorg jij ervoor dat iemand die eerst helemaal niets wilde nu wel hulp accepteert?

Bram: “Ik begeleid een meneer die problemen heeft met autoriteit. Ik ben zijn eerste mannelijke begeleider ooit; normaal gesproken wordt hij agressief van mannen. In het begin heb ik niks van hem gevraagd. Ik heb alleen mijn hulp aangeboden bij het schilderen van zijn woning. Dat vond hij goed. De eerste weken was het moeizaam om contact te maken, maar doordat ik gewoon langs bleef komen zonder hem te overvragen, begon hij mij te vertrouwen. Sindsdien heeft hij geen aanvaringen meer gehad met de politie, geen boetes meer, geen geweldpleging.”

Melanie: “Bram gaf hem de ruimte en speelde op zijn wensen in.”

Bram: “Hij houdt van koken en ik ook, dus dat doen we vaak samen. Als hij een afspraak heeft bij zijn financiële begeleider, waar hij tegenop ziet, ga ik met hem mee. Hij voelt zich dan gesteund en ervaart het niet als ‘het systeem’ tegen hem.”

Housing First klinkt zo ‘eenvoudig’, niet heel anders dan hoe je zou omgaan met een vriend die het moeilijk heeft. Waarom deden we het niet altijd al zo?

Melanie: “We zijn een beetje doorgeschoten in resultaatgerichtheid, alles moet efficiënt zijn en verantwoord kunnen worden. Gedreven door tekorten, in begeleiding en in woningen. Eigenlijk is de aanpak van Housing First het simpelste wat er is.”

Hoe kun je vooraf inschatten wie geschikt is voor Housing First?

Melanie: “De mensen bij wie je je hart vasthoudt of het allemaal wel gaat lukken, kunnen je soms heel positief verrassen. Een andere keer verwacht je dat het een makkie wordt en dan heb je er een hele klus aan. Hoeveel problematiek er ook is: het is niet te voorspellen wat iemands woongedrag zal zijn. Of dat het moeilijk maakt om te selecteren voor wie Housing First geschikt is? Nee, dat maakt het juist makkelijk: iedereen is dus geschikt. Housing First is een goed staaltje omdenken.”

Siska: “In ons team gaan wij altijd voor degene die er het minst goed voorstaat, de mensen in de zwaarste situaties; iemand waar eigenlijk geen andere oplossing voor is.”

Melanie vult aan: “Voor mensen met lichtere problemen zijn er al allerlei projecten. Housing First is juist geschikt voor mensen die vastlopen in het systeem en zich ervan afwenden; mensen die nergens een plekje kunnen krijgen.”

Kunnen mensen met psychische problemen en verslaving wel zelfstandig in een huis wonen?

Melanie: “Als je heel lang op straat hebt geleefd, heb je al zo veel dingen overleefd: je moet zorgen dat je veilig bent, te eten hebt, een slaapplek vinden, in je eventuele verslaving voorzien. Weet je hoeveel vaardigheden je daarvoor nodig hebt? Als je kunt overleven op straat, moet in een huis wonen ook wel lukken.”

Stimulans voor Housing First

Om dak- en thuisloosheid fors terug te dringen maakte het kabinet voor 2020 en 2021 een bedrag van 200 miljoen euro vrij met het plan Een (t)huis, een toekomst. Daarnaast stelde het ministerie van Binnenlandse Zaken 100 miljoen euro beschikbaar voor de bouw van huizen voor kwetsbare mensen. De ambitie is om met deze extra stimulans eind 202110.000 woonplekken met begeleiding te realiseren. Alle centrumgemeenten hebben plannen gemaakt voor het aanbieden van passende woningen. Housing First komt veel terug in hun aanpak. Zo gebruiken onder andere Utrecht, Leiden, Zwolle, Nissewaard, Rotterdam, Nijmegen en Den Helder het extra geld om Housing First uit te breiden of op te zetten.

Is Housing First ook een oplossing voor jongeren?

Melanie: “De redenen waarom jongeren dakloos raken zijn meestal anders dan die van volwassenen. Daar moet je wel rekening mee houden in de samenstelling van je team, maar Housing First kan jongeren zeker helpen om zelfstandig te worden. Bij jongeren moet je wel het inkomen aanvullen om wonen überhaupt mogelijk te maken. Anders kunnen ze de huur niet betalen en geen boodschappen doen. De gemeente moet dus bereid zijn om maatwerk te leveren, want anders lukt het niet.”

De bijstand voor jongeren tot 21 jaar is zo’n 260 euro. In Den Haag heeft de gemeente een uitzondering gemaakt voor Housing First-jongeren: ook als ze nog geen 21 jaar zijn, krijgen ze een ‘volwassen’ bijstandsuitkering voor een alleenstaande. “Dit zou landelijk beleid moeten worden,” vindt Melanie, “want nu moet elke gemeente in Nederland veel moeite doen om deze jaren te overbruggen.”

Er rust een stigma op dakloosheid. Veel gemeenten zijn bezorgd dat de buurt in opstand komt als je er dakloze mensen laat wonen. Doen jullie iets om dit voor te zijn?

Melanie: “In de praktijk blijkt het helemaal niet zo te zijn dat de wijk ertegen is. Want het gaat niet om een opvanglocatie, maar om individuele woningen verspreid over de stad – dat merkt de buurt niet eens. En waarom zou je de buren gaan vertellen dat er iemand naast ze komt wonen die dakloos was? Dan werk je stigmatisering in de hand! Als er een ‘gewone’ nieuwe buurman komt wonen, vertel je toch ook niet wie hij is en wat hij doet? Housing First normaliseert het wonen: je woont in een gewone straat, in een gewone woning en wordt een gewone buurman; je bent geen dakloze meer.”

Overigens is het aan de nieuwe bewoner zelf of die in de buurt wil vertellen dat hij dakloos is geweest en begeleiding krijgt. Bram: “We bespreken wel met de bewoner of die zich wil voorstellen aan de buren – en zo ja, hoe. Mocht er iets misgaan, dan bemiddelen wij. De wijkagent speelt hier ook een rol.”

Melanie: “In een klein dorp, waar iedereen elkaar kent, speelt het stigma soms wel. Dan verzinnen we iets voor die situatie – bij Housing First is alles maatwerk – en gaan we bijvoorbeeld met de buurt om tafel om over het project te vertellen.”

Siska vult aan: “Als buren horen dat de nieuwe bewoner begeleiding krijgt, stelt dit ze gerust.”

Melanie: “Sterker nog, de leefbaarheid in wijken gaat vaak omhoog, juist omdat er begeleiding bij is. Het is negatieve beeldvorming die aan onze bewoners kleeft. Dat is ook de uitkomst van een onderzoek van woningcorporaties: men denkt dat de overlast in een buurt wordt veroorzaakt door mensen die uit de opvang stromen, maar die blijkt regelmatig van reguliere huurders te komen.”

Helpen jullie bij het opbouwen van een netwerk?

Melanie: “We gaan samen de buurt verkennen, op zoek naar winkels, het wijkcentrum en activiteiten, zodat de kersverse bewoner wortel gaat schieten in de wijk. Als dat de wens is, leggen we contact met de buren en helpen we familierelaties te herstellen of vrienden te maken. Er gaat wel een tijd overheen voordat mensen eraan toe zijn om hun broer of kinderen weer op te zoeken. Ze moeten eerst settelen, misschien minderen in drugsgebruik en dan onderzoeken wat ze belangrijk vinden. Dat is vaak een proces van jaren, en al die tijd zijn wij bij ze betrokken, of dat nu vijf keer per week is of een keer per maand. Dat is ook het duurzame effect van de aanpak: het gevoel dat we er altijd voor je zijn.”

"Acht van de tien mensen die wij begeleiden, zien we na twee jaar en langer nog steeds duurzaam wonen."

Jarenlange begeleiding, dat klinkt als een kostbare werkwijze.

Melanie: “Als je Housing First afzet tegen allerlei voorzieningen die iemand die dakloos is normaliter doorloopt, is dat veel duurder. De prijs per dag van een voorziening ligt vele malen hoger dan de prijs per dag van Housing First. Bovendien sla je voorzieningen over als je snel met een eigen woning start. En: onze werkwijze is effectiever. Acht van de tien mensen die wij begeleiden, zien we na twee jaar en langer nog steeds duurzaam wonen. Bij voorzieningen in de opvang ligt het uitvalpercentage veel hoger. Bij de nachtopvang bijvoorbeeld, is meer dan de helft van de mensen daar al vaker geweest. Bij LIMOR hebben we een slagingspercentage van 87%. Dat is extreem hoog voor deze doelgroep. Het maakt ook het maatschappelijk rendement zo hoog. Om nog maar te zwijgen van de afname van kosten bij andere diensten, zoals de ggz, de eerste hulp, politie en justitie, die ontstaat als deze mensen stabiliteit hebben.”

Welke specifieke eisen stelt Housing First aan de begeleiders?

Melanie: “Eerst moet je mensen alles wat ze op school hebben geleerd weer afleren. De persoon achter de hulpverlener wordt belangrijker.”

Siska: “In mijn werk als verpleegkundige in de psychiatrie maakten we mensen op de gesloten afdeling eerst stabiel om ze vervolgens terug te sturen naar dezelfde, verkeerde, situatie. Daar had ik moeite mee. Ook de ziekte en de medicijnen staan vaak centraal, en niet de mens. Housing First voelde voor mij als thuiskomen. Je mag de mens achter de problemen zien. Dat voelt zo veel natuurlijker. Het is zo logisch, dat het soms lastig uit te leggen is wat we precies doen.”

Melanie: “In trainingen die ik geef zie ik dat het een bevrijding is voor hulpverleners.”

Waar moet je op letten als je ervaringsdeskundigen wilt inzetten?

Melanie: “Bedenk goed welke rol je ze wilt geven. Krijgen ze een aparte functie, bijvoorbeeld als ervaringswerker, of laat je ervaringsdeskundigen integreren in bestaande functies binnen het team. Zoals in Den Haag, waar Bram en zijn collega’s ‘trajectbegeleider met ervaringsdeskundigheid’ zijn.”

Bram: “Bij ons moest het team wennen. Onze inzet als ervaringsdeskundige was vrijblijvend, waardoor er niet direct gebruik van werd gemaakt. De begeleiders moesten ons om hulp vragen; dat werkte niet en voelde niet gelijkwaardig. Inmiddels vormen we een geïntegreerd team. Iedereen brengt zijn eigen kennis en vaardigheden in, en we hebben allemaal onze persoonlijke ervaringen waar we uit putten.”

Melanie: “Een sterk team bestaat uit verschillende persoonlijkheden met verschillende levenservaringen, zeker bij Housing First is dat belangrijk. De ervaringsdeskundigen in Den Haag begeleiden nu ook zelfstandig mensen en de salarissen zijn gelijkgetrokken.”

Wat leren cliënten en collega’s van de ervaringsdeskundigen?

Bram: “Omdat je de thema’s waarmee iemand worstelt uit eigen ervaring kent, maak je net op een andere manier contact; je spreekt dezelfde taal. Dat helpt cliënten om eerlijk en open te zijn. Als ervaringsdeskundige heb je ook een andere kijk op de situatie. Een van onze cliënten bijvoorbeeld, zat nog heel erg in zijn cocaïneverslaving. Zijn familie kwam hem steeds helpen en kocht nieuwe spullen voor zijn huis omdat al zijn geld naar z’n verslaving ging. Mijn collega vond dat zo lief van die familie, maar ik zei: ‘Dat is helemaal niet helpend, want zo houden ze zijn verslaving in stand.’ Terwijl die cliënt wél de wens had om af te kicken. Mijn collega was blij dat ik dit aanstipte.”

Melanie: “Ervaringsdeskundige medewerkers zijn ook hoopgevers, zowel voor de cliënten als voor hun collega’s. De begeleiders zien een collega die ‘back on track’ is; voor cliënten vormen de ervaringsdeskundigen het levende bewijs dat het mogelijk is om uit die situatie te komen. Het maakt dat mensen weer gaan geloven in zichzelf, beseffen dat er een toekomst mogelijk is. En dan moet je bedenken dat bijna alle mensen die wij begeleiden die hoop verloren waren.”

Tips voor gemeenten die met Housing First willen starten

De allerbelangrijkste tip

“Investeer in de samenwerking met alle ketenpartners, zodat je een gezamenlijk doel hebt en allemaal het begeleidingsmodel kent”, is volgens Melanie de belangrijkste tip voor gemeenten die met Housing First willen starten. “Je hebt elkaar nodig, ook als het een keer misgaat. Dan moet je je niet blindstaren op dat ene geval van overlast, maar je realiseren dat het gaat om Housing First, waarbij je iemand meerdere kansen biedt. Durf ook onder de eigen motorkap te kijken.” Denk bij ketenpartners aan de beleidsadviseur bij de gemeente, de sociale dienst, het daklozenloket en de woningcorporaties. Daarnaast de ggz, verslavingszorg en de wijkagent.

Tips om je doelgroep te bepalen

• Kijk welke mensen niet binnen het reguliere hulpverleningssysteem passen en begin daar.
• Kies een specifieke doelgroep, bijvoorbeeld chronisch dakloze volwassenen met multiproblematiek, en stem je team af op die doelgroep.
• Wil je ook met gezinnen aan de slag, maak dan een apart team met gezinsspecialisten en oog voor opvoedkundige zaken en zoek samenwerking met de jeugdbescherming.
• Wil je Housing First voor jongeren, maak dan een team met aandacht voor die specifieke levensfase en ontwikkelingspsychologie.

Tips om je project te laten slagen 

• Creëer draagvlak, zet iedereen om de tafel en maak samenwerkingsafspraken. Heb je in een klein dorp één traject lopen, dan kun je ook elke paar maanden een overleg hebben met alle betrokken partners. LIMOR kan desgewenst optreden als projectleider.
• Wees bereid om het systeem te veranderen en op te rekken, en om overtuigingen los te laten. Dat geldt voor professionals, maar ook voor de gemeente, woningcorporaties, bestuurders en beleidsmakers. Hou doorlopend aandacht voor die ‘mindshift’.
• Stel een vaandeldrager binnen de gemeente aan.
• Maak prestatieafspraken met de corporatie over een x-aantal betaalbare woningen per jaar.
• Regel dat de begeleiding flexibel – van intensief tot minimaal – kan worden ingezet om het duurzame effect te bereiken.
• Zorg dat de hulpverleners zijn doordrongen van de kernprincipes.
• Verrijk je team met ervaringsdeskundigen: zowel de cliënten als het team en de managers profiteren van hun perspectief.
• Maak een werkgroep over de inzet van ervaringsdeskundigen. Bepaal of je ze gelijkwaardig in het team integreert of een andere vorm kiest. Geef met elkaar vorm aan de manier waarop het ’t beste voor jullie werkt.

Meer informatie

Op de website van Housing First is veel informatie over het onderwerp te vinden. Blader ook door de Housing First gids, waarin je onder meer de basisprincipes vindt. Met specifieke vragen over de situatie in jouw gemeente kun je contact opnemen met Melanie via mschmit@limor.nl.